در دو کتاب از اثر نگارنده، یکی «راویان عشق: درنگی بر قیام چنداول» که در سال ۱۳۹۶ خورشیدی منتشر شده و دیگری «آیین مناقبتخوانی اهل تشیع افغانستان»، درباره آثار تاریخی و شخصیتهای برجستهی این منطقه توضیحات مفصلی ارائه شده است. به دلیل محدودیت وقت، در اینجا مرور مختصری از چنداول و اهمیت تاریخی آن ارائه […]
در دو کتاب از اثر نگارنده، یکی «راویان عشق: درنگی بر قیام چنداول» که در سال ۱۳۹۶ خورشیدی منتشر شده و دیگری «آیین مناقبتخوانی اهل تشیع افغانستان»، درباره آثار تاریخی و شخصیتهای برجستهی این منطقه توضیحات مفصلی ارائه شده است. به دلیل محدودیت وقت، در اینجا مرور مختصری از چنداول و اهمیت تاریخی آن ارائه میشود.
چنداول، بهعنوان منطقهای شیعهنشین، همواره نقشی برجسته در عرصههای سیاسی، اجتماعی و مذهبی افغانستان ایفا کرده است. این منطقه با داشتن مساجد، تکایا و مراکز علمی و فرهنگی متعدد، زادگاه بسیاری از شخصیتهای علمی، فرهنگی و سیاسی برجسته افغانستان بوده است.
چنداول در قیام مردمی سال ۱۳۵۸ خورشیدی علیه دولت کمونیستی نقشی تاریخی و ماندگار ایفا کرد. این قیام که به نام «قیام چنداول» در تاریخ افغانستان ثبت شده، نماد مقاومت مردم این منطقه در برابر ظلم و استبداد به شمار میرود.
چنداول بهعنوان نمادی از تاریخ، فرهنگ و مقاومت مردم کابل، همچنان جایگاه ویژهای در تاریخ افغانستان دارد و یادآور رشادتها، دستاوردها و تلاشهای جامعه شیعه افغانستان است. متأسفانه در ۴۶ سال گذشته، در اثر تحولات سیاسی، این منطقه آسیبپذیر شده است، بهویژه از دههی هفتاد بدینسو که غارت تاریخی و فرهنگی شد. آثار تاریخی و فرهنگی چنداول در جنگهای خانمانسوز توسط گروههای ضد ارزشها به غارت رفت و دستاوردها و افتخارات این منطقه تحریف و یا در اثر تفرقههای قومی و سمتی سرقت تاریخی شد. شخصیتهای تأثیرگذار چنداول نیز به فراموشی سپرده شدند.
یکی از شخصیتهایی که در دوران عبدالرحمان، پدر و پدرکلان و عمویش در منطقه چنداول به جرم پیروی از اهل بیت (ع) به شهادت رسید، در چهل و ششمین برنامه «جنبش بیداری» به مناسبت هشتاد و یکمین سالگرد رحلت علامه سید محمد کاظم بلبل، با حضور کارشناسان، خاطرهگویان و مناقبخوانان، از مرحوم علامه بلبل نکاتی در مورد نسب و زندگی ایشان، جنایات عبدالرحمان در حق این خاندان و اهل تشیع افغانستان، و خدمات علمی، فرهنگی و اجتماعی علامه بلبل تا جایی که وقت به من اجازه میدهد، مختصر به نکات کلیدی در پیوند با بحث امروز اشاره میکنم.
نسب و زندگی سید محمد کاظم بلبل
سید گلشاه و سید ابوالشاه، فرزندان سید شاه بقاء، از سادات موسوی سنگلاخ و طایفه خواجهخان، اصالتاً از گردیز، مرکز ولایت پکتیا بودند. شاه بقاء به همراه خانوادهاش در منطقه پل میر سید علی (معروف به پل شاه) زندگی میکرد. علامه سید محمد کاظم بلبل، نخستین فرزند سید گلشاه، در سنگلاخ به دنیا آمد. منزل شهید سید شاه بقاء در سنگلاخ اکنون به نام نوهاش آیتالله العظمی میرعلی احمد حجت شناخته میشود و وقف مسجد شده است. این خانواده بعدها به منطقه چنداول، شهر کهنه کابل کوچ کردند.
سید شاه بقاء و فرزندش سید گلشاه (پدربزرگ و پدر علامه بلبل) از نسل امامزاده ابراهیم مرتضی اصغر بودند که نسبشان با سه واسطه به امام موسی کاظم (ع) میرسید. علامه سید محمد کاظم بلبل نیز به یکی از نوادگان امامزاده سید حسن (مدفون در گردیز) منسوب است.
ظلم حکام گذشته و جنایات دوران عبدالرحمن خان
یکی از شهدای راه ولایت، همتیارعلیخان، صاحب حسینیهای در محله چنداول کابل (جعفریه فعلی) بود. حسینیه او را به مسجد تبدیل کرده و به او گفتند: «بتخانهات را به مسجد تبدیل کردیم.» پاسخ همتیارعلیخان این بود:
ببین شرافت بتخانه مرا ای شاه
که چون خراب شود خانه خدا گردد.
این اقدام به خشم عبدالرحمن خان انجامید و او دستور قتل همت یار علی خان را صادر کرد. قبر او اکنون در محوطه مسجد جعفریه قرار دارد.
از دیگر جنایات این دوره، ماجرای ساخت مسجد عیدگاه کابل بود. سید حسن رضا، فرزند سید جعفر، به دلیل نوشتن عبارتی مذهبی مورد خشم قرار گرفت و چشم او به دستور عبدالرحمن خان میل کشیده شد. مبلغی که او برای نجات جان خود پرداخت کرد، در ساخت این مسجد بهکار رفت. این جنایت در سراج التواریخ (جلد سوم، صفحه ۵۸۲) ثبت شده است.
خاندان بلبل و دوران سیاه حکومت عبدالرحمن خان
سید شاه بقاء و فرزندانش، سید گلشاه و سید ابوالشاه، در جامعه آن روز افغانستان بهعنوان شخصیتهایی محترم و مورد اعتماد مؤمنین شناخته میشدند. این بزرگان در راه نشر معارف اهلبیت (ع) و ترویج آموزههای اسلامی تلاشهای ارزندهای داشتند. این فعالیتها موجب شد که سید شاه بقاء و دو فرزندش به همراه جمعی از بزرگان و علمای شیعه (حدود 300 نفر) توسط حکومت عبدالرحمانخان در کابل به شهادت برسند.
علامه امینی در کتاب شهداء الفضیلة (صفحه 493) و دیگر منابع تاریخی به شهادت این علما اشاره کرده و از جمله این شهدا: سید شاه بقاء، سید گلشاه، سید ابوالشاه، قاضی شهاب کابلی (یکی از علمای شیعه که مسجدش در جوار تکیهخانه عمومی چنداول بود)، ملا آغابابا، سید علی گوهر آغا، شهید ملا علی قندهاری (فرزند ملا محمد قندهاری)، مولی علیجان (پسر ملا غلام) و شمار دیگری از علمای برجسته قرن سیزدهم هجری به شهادت رسیدند.
سید شاه بقاء پدرکلان، سید گلشاه پدر و سید ابوالشاه عمو علامه بلبل و بهطرز فجیعی به قتل رسیدند و اجساد آنان در سیاهچالی انداخته شد. مردم چنداول، اجساد این شهدا را بعدها در زیارت پنجه شاه دفن کردند. علامه بلبل و برادرانش، میر علی احمد حجت و سید جلال شریعت، برای ادامه تحصیل به حوزههای علمیه مشهد و نجف سفر کردند و به احیای فرهنگ تشیع پرداختند.
آغاز مسیر علمی و خدمات دینی، علمی و اجتماعی سید محمد کاظم بلبل
علامه سید محمد کاظم بلبل پس از ۱۴ سال تحصیل در حوزه علمیه مشهد و تکمیل دانش خود در حوزه علمیه نجف، در سال ۱۲۹۹ خورشیدی به کابل بازگشت. او با هدف ترویج دانش و دین، خانه خود را به حسینیهای برای برگزاری مجالس مذهبی و علمی تبدیل کرد.
مرحوم علامه بلبل، خطیب، عارف، شاعر و احیاگر ادبیات مذهبی، از پیشگامان علم و فرهنگ و مبارزات اسلامی در افغانستان به شمار میرود. نام او بهعنوان یکی از برجستهترین شخصیتهای علمی و ادبی در تاریخ افغانستان ماندگار است. او از پیشتازان ادبیات مذهبی افغانستان بود و اشعارش در مدح پروردگار، پیامبر اسلام (ص) و اهلبیت (ع) جایگاه ویژهای دارد. به همین دلیل، مجالس مناقبخوانی در افغانستان و کشورهای دیگر با اشعار او رونق بیشتری پیدا کرده و همچنان در تقویت این مجالس تأثیرگذار است. علامه بلبل در شعر و ادبیات مذهبی، سرآمد معاصران خود بود و این سخن او نشان از جایگاه ویژهاش دارد:
«عالمی طوطی شدند، اما کسی بلبل نشد»
از علامه بلبل اشعار بسیاری به یادگار مانده است. دایرةالمعارف آریانا تعداد ابیات سرودههای او را حدود ۲۰ هزار بیت ذکر کرده، و برخی منابع شمار بیشتری را گزارش دادهاند. او در سبک خراسانی و گاه عراقی شعر میسرود و بیشتر اشعارش در موضوعات دینی، توحید و مدح و منقبت معصومین (ع) سروده شده است.
دیوان اشعار علامه بلبل که شامل حدود به ۲۰ هزار بیت است، در سال ۱۳۶۵ خورشیدی توسط پروفسور حسین هدی در ایران به چاپ رسید. در سال ۱۳۸۸ خورشیدی، این دیوان با اضافه کردن اشعار جدیدی توسط نوه دختری علامه، حجتالاسلام عبدالوحد مسعودی، تحت عنوان «اشعار علامه بلبل» منتشر شد.
همچنین، در سال ۱۳۹۷ خورشیدی، کتاب «نوای بلبل: بررسی اندیشههای عرفانی و اوزان عروضی در اشعار علامه بلبل» توسط سید کبیر حیدری و با حمایت شورای محلی چنداول کابل چاپ شد.
آثار برجایمانده از علامه بلبل، جایگاه والای او را در ادبیات و فرهنگ مذهبی افغانستان نشان میدهد و او را بهعنوان یکی از تأثیرگذارترین چهرههای ادبیات مذهبی افغانستان معرفی میکند.
نسل و تداوم راه علامه بلبل
علامه بلبل در ۱۰ جدی ۱۳۲۲ خورشیدی در کابل درگذشت و در زیارت سید احمد کبیر (معروف به سید مرد) به خاک سپرده شد.
فرزند او، سید حیدر شاه، در مشهد مقدس مدفون است. از او پنج فرزند بهجا ماند: سید جعفر، سید باقر، سید عسکر، سید رضا، و سید مصطفی. نوه علامه، حجتالاسلام والمسلمین سید جعفر کاظمی، راه او را ادامه داد و از اساتید برجسته حوزه علمیه قم شد.
نتیجهگیری
نقش علامه بلبل در احیای شعائر مذهبی و تقویت مذهب تشیع در افغانستان غیرقابل انکار است. تلاشهای علمی و فرهنگی او و دیگر بزرگان، همچون آیتالله حجت، هویت مذهبی شیعیان را تقویت کرده و آنان را در مسیر وحدت و همبستگی قرار داده است.
امید است که نسلهای آینده با الهام از این شخصیتهای برجسته، در راستای توسعه و پیشرفت جامعه افغانستان گام بردارند و یاد و خدمات آنان بهعنوان میراثی جاودان حفظ شود.
46مین برنامه زنده جنبش بیداری / 5 جدی 1403 خورشیدی
تمامی حقوق مادی و معنوی این وبسایت برای جهاد فرهنگی افغانستان محفوظ است و هر گونه کاپی برداری از مطالب این وبگاه با ذکر منبع بلامانع میباشد.