روز جهانی کتاب در ۲۳ آپریل ۱۹۹۵ میلادی (برابر ۱۳۷۴ خورشیدی)، توسط یونسکو نامگذاری شده است. من این روز را به همه‌ی نویسندگان، محققین و پژوهشگران تبریک می‌گویم.

۲۳ آپریل در بسیاری از مناطق جهان به عنوان روز جهانی کتاب نام گذاری شده و در این روز موجب می‌شود افراد توجه بیشتری به کتاب‌خوانی داشته باشند و تجربه‌های خود را از طریق کتاب با یکدیگر به اشتراک بگذارند.

افغانستان سرزمین که از پایان دهه‌ی پنجاه خورشیدی تاکنون روی خوش ندیده و همواره با خشونت،  افراطی، دخالت‌های کشورهای دور و نزدیک، جنگ‌های قومی، فقر دست‌و‌پنجه نرم کرده. آثار بسیاری از دانشمندان و نویسندگان افغانستان شرایط دشوار کشورشان، نابود و یا به فراموشی سپرده شده و میراث فرهنگی، آثار نقاشان، کتابخانه‌ی نویسندگان را ثبت و ضبط کردند که از درد، رنج و فلاکت هموطنان و ویرانی کشورشان، گرچه اتفاقات بی‌رحمانه‌ی با سرنوشت علمی، تاریخی و فرهنگی کشور رخ داده ولی با آن هم با برخی از آنان آشنا می‌شوید.

سرزمین کنونی به نام افغانستان، حدود 500 سال پیش از میلاد مسیح از زمان شاهنشاهی هخامنشی در مسیر جاده ابریشم قرار داشت و شواهد نشان می‌دهد که در فرهنگ و تمدن آن روز، این سرزمین از لحاظ فرهنگی و تاریخی یکی از کهن‌ترین سرزمین‌های جهان به‌شمار می‌رود. و یکی از مهم‌ترین مراکز بازرگانی عصر باستان و نیز موقعیت مهم و حساس ژئواستراتژیکی و ژئوپولیتیکی در شکل‌دادن فرهنگ غنی ایران تمدنی  به‌شمار می‌رفت و از این رو افغانستان در طول تاریخ گلوگاه یورش مهاجمان و جهان‌گشایانی بوده که ردپای آن‌ها هنوز در گوشه و کنار این سرزمین دیده‌می‌شود.

اما جنگ‌ها در طول تاریخ، خصوصاً در تحولات نیم قرن اخیر این کشور، محل تلاقی منافع متضاد کشورهای بزرگ جهان، منطقه و همسایگان می‌باشد که در نتیجه جنگ‌های خانمانسوز 45 سال گذشته یگانه سبب عقب ماندگی افغانستان، مخصوصاً در بُعد پیشرفت‌های علمی و حذف فیزیکی دانشمندان و مدیران اجتماعی شد، امید وارم که جنگ در این کشور پایان یابد و جامعه‌ی ما به همان اقتدار گذشته‌ی خود برگردند، قبل از آنکه از محدثان، مورخان، شاعران، نمایشنامه نویسان و داستان نویسان نام ببرم، جا دارد که از مدیر رادیو کتاب جناب استاد سید ظاهر محسنی(نوید)، تحلیل‌گر سیاسی و اجتماعی نویسنده کتاب: «جنگ و جنگ افروزان» تشکری نمایم که در خاطرات خود درد دل مردم مصیبت دیده‌ی افغانستان را بیان نمودند و امروز در روز جهانی کتاب میزبان جمع از نویسندگان و پژوهشگران هستند.

الف) محدثان افغانستان

– ابوخالد کابلی از یاران نزدیک علی بن الحسین امام سجاد(ع) بود و یکی از مشایخ و راویان است که از ابو خالد حدود هشتاد روایت درباره اعتقادات، اخلاق، تاریخ، مهدویت، تفسیر و… نقل شده‌است.

– نُعمان بن ثابت مشهور به ابوحَنیفه، فقیه و متکلم نامدار و پایه‌گذار مذهب حنفی از مذاهب چهارگانه اهل‌سنت اصلیت او را از چاریکار پروان می‌دانند.

– ابواسحاق، ابراهیم بَغَوی هراتی بود، او از ابوالعباس دلال رازی حدیث فراگرفت. ابوسلیمان موسی جوزجانی، محدث و فقیه اوایل قرن سوم و از شاگردان امام ابو حنیفه‌اند و همین طور محدثان دیگری نیز هست که در این فرصت کوتاه مجال برای نام بردن آن‌ها نیست. در این بخش صرفاً از یک کتاب گران سنگ جهان تشیع «من لایحضره الفقیه» یاد آوری می‌کنم که افغانستان افتخار میزبانی نوشتن این کتاب را داشت و مرحوم شیخ صدوق در مقدمه کتاب اشاره دارد که آن را در یکی از قصبه‌های بلخ به سفارش سید شرف‌الدین نعمه که با پنج واسطه به امام موسی کاظم(ع) می‌رسد نوشته شده است.

اما برخی از دانشمندان که از قرن دوم هجری قمری به بعد افتخار افغانستان بودند که من در این بخش صرفاً نام می‌برم تا نسل جوان پژوهشگر در زندگی آن‌ها تحقیق و بیشتر آشنا شوند و سیری کنند که افغانستان در گذشته دارای چه فرهنگ غنی و شخصیت‌های برجسته بودند و از جمله:

– ابو مشعر بلخی؛ منجم معروف قرن سوم هجری، در علم نجوم، 40 اثر و همین طور در علم هندسه و حساب نیز تألیفاتی دارد.

– ابو شکور بلخی؛ متفکر، حکیم و شاعر که در عصر سامانی زندگی کرد و «آفرین نامه» را سال 336 هجری تألیف نمود.

– دقیقی بلخی؛ از شعرای بزرگ دوره سامانی سال‌های (350 – 387 هجری) شهرتی بسزای داشت.

– عسجدی مروزی؛  یکی از شعرای معروف دربار سلطان محمود غزنوی که سال‌های 416 هجری حیات یافت و 432 هجری وفات نمود.

– بیهقی؛ از تاریخ نویسان معروف افغانستان در 385 هجری تولد در 470 هجری وفات نمود.

– خواجه عبدالله انصاری؛ خواجه عبدالله انصاری از هرات در سال 399 هجری متولد و در سال 481 هجری وفات نمود، او عارف معروف و محدث زبر دست و کتب فراوان از جمله زادالعارفین و کتب اسراری به جهان ادب را تحویل داده است.

– ابوعلی سینا؛ در سال 370 هجری متولد شد، او در علوم ریاضی، حکمت، طبیعی، منطق، طب و فلسفه تبحر داشت و تا امروز نام او به بزرگی یاد می‌شود و همگان به او افتخار می کنند او در سال 428 هجری وفات نمود.

– ابومعین ناصر خسرو؛ در سال 349 هجری در قبادیان حوالی بلخ متولد و در سال 481 هجری در بدخشان دفن شد.

– ابوالمجد حکیم سنایی غزنوی یا حکیم سنایی (۴۷۳–۵۴۵ قمری)، شاعر و عارف سده پنجم و ششم هجری بود.

– سید حسن غزنوی؛ یکی از حکمای برجسته زمان خود بود که مولانای بلخی او را تعریف‌ها نموده که در سال 525 هجری وفات نموده است.

– سید اشرف الدین، مشهور به سید حسن غزنوی، شاعر قرن پنجم.

– سید اشرف الدین علوی غزنوی، شاعر قرن ششم.

– مولوی جلال الدین بلخی معروف به رومی؛ در سال 604 هجری در بلخ متولد شد و در سال 712 هجری در قونیه وفات نمود، او یکی از عرفای معروف جهان اسلام است که همگی به نامش افتخار می‌کنند.

– سیده حورالنساء مشهور به مستوره غوری متولد 1211 هجری و از زنان سخن سرای قرن سیزدهم.

– علامه الفت کابلی، شاعر اواخر قرن 13

– شیخ سلیمان قندوزی صاحب ینابع المودۀ

– محمدکاظم خراسانی (۱۲۵۵-۱۳۲۹ق) معروف به آخوند خراسانی از مراجع تقلید و عالمان اصول فقه در قرن چهاردهم قمری، محمدحسین غروی نائینی، سید ابوالحسن اصفهانی، سید حسین طباطبایی بروجردی، سید حسین طباطبایی قمی و محمدحسین کاشف‌الغطاء شاگرد او بودند.

– علامه سید حمال‌الدین حسینی افغانی از شخصیت‌های برجسته و روشنگر جهان اسلام که در پایان قرن سیزدهم و آغاز قرن چهاردهم هجری در دنیای اسلام ظهور کرد. او بیدارگری بود که مسلمانان را به وحدت و همبستگی و استقلال طلبی دعوت نمود و تمام نهضت‌های اصلاحی صد ساله‌ی اخیر در کشورهای اسلامی از مکتب سید جمال‌الدین حسینی الهام گرفتند و هرکدام و به گونه‌ای مرهون و مدیون تلاش‌های این سید بزرگوار می‌باشند و آثار نیز از وی به یادگار مانده که دو اثر آن توسط استاد سید جاوید شکیب زاده به نام‌های تمۀالبیان فی تاریخ الافغان(افغانستان در آینه‌ی تاریخ) و البیان فی الانجلیز والافغان (استعمار پیر در نگاه یک بیدارگر) از عربی به فارسی ترجمه شده است.

من با استفاده از فرصت صرفاً نام برخی محدثان، مورخان، شاعران، نمایشنامه نویسان و داستان نویسان را می‌برم.

– علامه سید محمد کابلی که آیت الله مرعشی نجفی در کتاب «الاجارۀالکبیر» علامه کابلی را به عنوان یکی از مشایخ خود نام برد.

– میر سید محمد علی آزاد کابلی، دانشمندان از جمله ملک الشعرای بهار در اوصاف او شعر سروده است.

– حیدرقلی کابلی 19 محرم 1293 در چنداول کابل متولد و در سال  1371 هجری قمری در کرمانشاه وفات نمود، سردار کابلی، ریاضی دان، فقیه، ادیب که در لاهور، نجف و کربلا تحصیل کرد  و به زبان‌های عربی، انگلیسی، عبری و اردو مسلط و بیش از از 30 اثر از وی به چاپ رسیده، آقابزرگ تهرانی او را از بزرگترین علمای شیعه خود خود توصیف نمود: «از نابغه‌های دوران و پهلوانان علم و جولان‌دهندگان بیان و ستون‌های فضیلت بود. به علوم قدیم و جدید، چه معقول و چه منقول، احاطه داشت، آنها را بررسی کرد و در آنها مهارت یافت. و این است فضیلتی خداوندی که به هر که بخواهد عنایت کند.» علامه حسن زاده آملی یکی از شاگردانش بارها در دروس هیئت و حکمت خود از عظمت سردار کابلی به عنوان مفاخر و ذخائر علمی عصر خود با این جملات قدردانی نموده است: «ایشان ملای عجیبی بود. ملای مجهول القدری بود. در زمان ما جایشان خیلی خیلی در حوزه خالی است.

همین طور آیات عظام: شهید سید محمد سرور واعظ، شهید شیخ محمد امین افشار، مرحوم شیخ محمد آصف محسنی و دهها شخصیت دیگر و امروز آیت الله العظمی شیخ محمد اسحاق فیاض…..

ب) دانشمندان و تاریخ نگاران سده‌ی اخیر

محمدیوسف ریاضی هروی، عبدالرئوف فکری سلجوقی، محمود طرزی، فیض محمد کاتب هزاره، عبدالحی حبیبی، احمدعلی کهزاد، سید محمد غزنوی، استاد میر علی اصغر شعاع، دکتر محمد حسن ریاضی هدی، میرمحمدصدیق فرهنگ، میرغلام محمد غبار، اکادمیسین میر سید حسین شاه قندهاری، شاه علی اکبر شهرستانی، دکتر سید یوسف علمی، محمد اسماعیل مبلغ، آیت الله سید عبدالمجید شمس الدین حسینی، پروفیسور سید الف شاه غضنفر آیت الله سید علی بهشتی، شهید سید ابراهیم شاه عالمشاهی، دکتر سید علی رضوی یکی از آثارش نثر دری افغانستان، سید احمد رضوی مشهور به ادیب پیشاوری، سید بهاالدین مجروج، سید شمس الدین مجروج و سید قاسم رشتیا، سید محمد علی جاوید، حسین علی یزدانی، سید عیسی جوادی غزنوی، سید عسکر موسوی، عبدالکریم غریق، اسدالله شفایی….

ج) شاعران معاصر  افغانستان

قبل از چهار دهه‌ی گذشته در شهرها و روستاهای افغانستان، حتی مجالس مردمی با شعر خوانی و ادبیات بدل شده بود و آنچه که من از گذشته به یاد دارم، مناقب خوانی و خواندن داستان‌های فردوسی و حمله حیدری در شب‌های طولانی زمستان برای بزرگ‌سالان حال و هوای دیگری داشت، مخصوصاً خواندن اشعار حمله حیدری از مشهورترین حماسه‌سروده‌های میرزا محمد رفیع خان متخلص به باذل هروی که در سروده‌های خود به شرح زندگی پیامبر اسلام(ص) و نبردهای امام علی(ع) پرداخته‌است.

و بعدها شعرخوانی و رُمان نویسی نیز رونق یافته بود، که بعضی شاعران که اشعارش را باربار شنیدم و از جمله:

خوشحال‌خان ختک، مولانا سید محمد سلیمان حسینی، علامه سید محمد کاظم بلبل(فقیه، خطیب، عارف، شاعر و احیاگر ادبیات مذهبی)، صوفی عشقری، گل پاچا الفت، سیده مخفی بدخشی، محمد نبی واصل، سید رضا بخش موسوی مشهور به ناطقی نیلی،

مولانا سید جعفر خلالی رستاقی، علامه سید اسماعیل بلخی، خلیل‌الله خلیلی، عطار هروی، علی اصغر بشیر هروی، محمد سرور مولایی، واصف باختری، حیدری وجودی، محمد کاظم کاظمی، موحدی بلخی، پرتو نادری، قهار عاصی، سید ابوطالب مظفری، سید رضا محمدی….

د) رمان‌نویسان معاصر افغانستان

محمداکرم عثمان، رهنورد زریاب، سید اسحاق شجاعی، مهدی ثاقب، حسین رهیاب (بلخی)

نمایشنامه‌نویسان معاصر افغانستان

سید عباس کوثری (روزنامه نگار، داستان‌نویس و کاریکاتوریست) وچندین فیلمنامه و نمایشنامه‌را نوشت. یوسف کهزاد، نمایشنامه‌نویس، نقاش و هنرپیشه تئاتر. سید ظاهر محسنی(نوید)، که سال‌های طولانی در بخش معارف مناطق مرکزی افغانستان فعالیت داشت و او نویسنده تأتر گوهرشادبیگم است.

شخصیت‌های زیادی در علوم مختلف از خود آثار ماندگاری بجا گذاشتند و امروز جای یکا یک آن بزرگان خالیست و باید ایجاد و در معرفی دانشمندان و نویسندگان افغانستان اقدامات عملی صورت گیرد و من در این برنامه مختصراً یکی از آن بزرگان معرفی می‌کنم: آیت‌الله العظمی شهید سید محمد سرور واعظ استاد، خطیب و از محققین نامدار کشور که در ابعاد مختلف فقه، اصول، ادبیات و اخلاق اسلامی قلم فرسایی نمود و آثار ماندگاری را از خود بجا گذاشته و از جمله آثار وی کتاب مصباح الاصول است که امروز در حوزه‌های علمیه کشورهای عراق، ایران، سوریه، لبنان و دیگر بلاد اسلامی مورد استفاده اساتید و آموختگان حوزات علمیه است و در بُعد اخلاق کتاب خاطرات زندان و یادی از اخلاق اسلامی که در زندان با یک پنسیل و تیکه‌های بازمانده پاکت‌های کاغذی که در آن زمان مورد استفاده انتقال مواد غذایی استفاده می‌شد، بهترین کتاب اخلاق اسلامی را تحریر می‌نمایند، در ادبیات عرب برای شاگردان پشتو زبان هم سلول خویش نیز گرامر ادبیات عربی و پشتو را می‌نویسد، برای وحدت وهمبستگی ملی در این کشور اقدام به چاپ کتاب سیف الاسلام در برابر کتاب اختلاف برانگیز مولف سیف الابرابر که برای دامن زدن به اختلافات مذهبی نوشته بود تحریر و حساسیت‌های مذهبی را در این کشور کاهش می‌دهد.

مجله برهان

صاحب امتیاز: سید محمد سرور واعظ

مدیر مسئول: سید محمد ابراهیم عالمشاهی

اعضای هیئت تحریر: شيخ محمد آصف محسني، میرسکندر شاه مظفری، محمد حسين شيخ زاده خزاعي، سيد احمد عليشاه معصومي، شاه محمد حسین مصباح سنگلاخی، علی اصغر بشیر هروی، محمد علی پیام، علی اکبر فرحتی قندهاری، سید جعفر واعظ زاده، محمد حسین نهضت، پوهاند سید محمد سرور عالمی، سیدحسین فاضل، سید محمد سرور روحانی، پوهاند دکتور سید شریف شرف، محمد میرزا محسن قندهاری، فرزام باختری، نجف علی رهبر هروی، سید محمد حسین (خلیل زاده)، محمد یوسف بینش، میرزا شاه فضیلت، سید نعمت الله جوادی بامیانی، فرزام باختری، طالب هزاره او رحمان مومند….

در پایان از جناب استاد سید جاوید شکیب زاده که میهمان این برنامه هست، بابت ترجمه تمۀالبیان فی تاریخ الافغان(افغانستان در آینه‌ی تاریخ) و البیان فی الانجلیز والافغان (استعمار پیر در نگاه یک بیدارگر) اثر سید جمال‌الدین حسینی افغانی که از عربی به فارسی ترجمه نمودند و از ایشان نیز قدر دانی می‌نمایم که در چنین شرایطی دو اثر یک بیدارگر را ترجمه نمودند.

علامه سید حمال‌الدین حسینی افغانی از شخصیت‌های برجسته و روشنگر جهان اسلام که در پایان قرن سیزدهم و آغاز قرن چهاردهم هجری در دنیای اسلام ظهور کرد. او بیدارگری بود که مسلمانان را به وحدت و همبستگی و استقلال طلبی دعوت نمود و با سفر به کشورهای متعدد و تلاش‌های خستگی نا پذیر از آسیا تا آفریقا و اروپا با تربیت شاگردان و راه اندازی روزنامه و نشریات نوشتاری، سخنرانی و موضع‌گیری‌ها جهت آگاهی جوامع اسلامی شجاعانه و به صورت وسیع و گسترده در بیداری ملل شرق و جهان اسلام نقش ارزنده داشت و آنچه مسلم است تمام نهضت‌های اصلاحی صد ساله‌ی اخیر در کشورهای اسلامی از مکتب سید جمال‌الدین حسینی الهام گرفتند و هرکدام و به گونه‌ای مرهون و مدیون تلاش‌های این سید بزرگوار می‌باشند.

منبع: رادیو کتاب مقیم لندن / مصاحبه سید جعفر عادلی حسینی /  5 ثور 1403 خورشیدی